Tóm tắt:
Bạn có nhớ lần đầu tiên nghe nói về Bitcoin không? Có lẽ đó là một làn sóng mờ nhạt về một công nghệ mới sẽ thay đổi mọi thứ. Có thể bạn đã cảm thấy FOMO, cảm giác lo lắng khi mình đã bỏ lỡ sự đổi mới này khi những người tham gia sớm đột nhiên kiếm được một khoản bỏ túi — ngay cả khi không rõ “tiền” đó có thể được chi tiêu hợp pháp vào việc gì (mua một cái bánh pizza thượng hạng?). Có thể bạn chỉ tự hỏi liệu công ty của mình có nên bắt đầu những chiến lược về tiền điện tử hay không, phòng trường hợp tiền điện tử bỗng chốc phát triển mạnh trong ngành của bạn, kể cả khi bạn chẳng quan tâm đến nó một tí nào.
Rất có thể, ngay sau khi Bitcoin đến sự chú ý của bạn — bất kể đó là khi nào — nó đã sụp đổ. Cứ mỗi một hoặc hai năm, giá trị của bitcoin lại giảm mạnh. Mỗi khi điều đó xảy ra, những người vốn đã hoài nghi vội vã bác bỏ rằng tiền điện tử đã chết, chỉ trích rằng nó luôn là một trò lừa đảo cho những người đam mê công nghệ và những kẻ ăn không ngồi rồi, và không hơn kém gì một sự hiếu kỳ của những người theo chủ nghĩa tự do công nghệ và những người ghét ngân hàng. Họ sẽ tranh luận rằng Bitcoin không bao giờ có một tương lai khi đứng cạnh các công ty công nghệ thực sự, sau đó họ sẽ quên nó đi và tiếp tục cuộc sống của họ.
Và, tất nhiên, nó sẽ quay trở lại.
Bitcoin giờ đây dường như có mặt ở khắp mọi nơi. Trong số cơ man những thứ đòi hỏi sự chú ý của chúng ta, tiền điện tử đang dần dần xâm nhập và hòa mình vào dòng chảy thông tin đó, và chúng ta gần như không để ý đến điều đó. Cho đến khi đột nhiên Larry David nói về chúng trong Super Bowl; rồi các ngôi sao như Paris Hilton, Tom Brady và Jamie Foxx bắt đầu đề cập đến chúng trong các quảng cáo; và một con robot bò đáng sợ lấy cảm hứng từ con bò Phố Wall ăn mừng tiền điện tử được ra mắt tại Miami. Những gì ban đầu là một sự tò mò nhất định và sau đó là một niềm đam mê đầu cơ giờ đã trở thành một dạnh kinh doanh lớn.
Tiền điện tử, tuy nhiên, chỉ là phần nổi của tảng băng. Công nghệ nền tảng, blockchain, là cái gọi là “sổ cái phân tán” — một cơ sở dữ liệu được lưu trữ bởi một mạng lưới máy tính thay vì một máy chủ duy nhất — cung cấp cho người dùng một cách lưu trữ thông tin không thể thay đổi và hoàn toàn minh bạch. Blockchain hiện đang được triển khai cho những mục đích mới: chẳng hạn, để tạo hồ sơ sở hữu “tài sản kỹ thuật số” độc đáo — hoặc token không thể thay thế (NFT). NFT đã bùng nổ vào năm 2022, tạo ra một thị trường trị giá 41 tỷ đô la dường như từ hư không. Ví dụ, Beeple đã gây chấn động vào năm ngoái khi một NFT của tác phẩm nghệ thuật của anh ta được bán với giá 69 triệu đô la tại Christie’s. Họ hàng của chúng còn kỳ lạ hơn, chẳng hạn như DAO, hoặc “tổ chức tự trị phi tập trung”, hoạt động như các công ty không đầu não: Họ huy động và chi tiêu tiền, nhưng tất cả các quyết định đều được các thành viên bỏ phiếu và thực thi theo quy tắc mã hóa. Một DAO gần đây đã huy động được 47 triệu đô la trong nỗ lực mua một bản hiếm của Hiến pháp Hoa Kỳ. Các nhà vận động hành lang của DeFi (hoặc “tài chính phi tập trung”, nhằm mục đích cải tạo lại hệ thống tài chính toàn cầu) đang vận động Quốc hội và quảng cáo về một tương lai không có ngân hàng.
Tất cả những nỗ lực này được gọi là “Web3.” Tên gọi này là một cụm từ ngắn gọn thuận tiện cho dự án tái cấu trúc cách hoạt động của web, sử dụng blockchain để thay đổi cách thông tin được lưu trữ, chia sẻ và sở hữu. Về lý thuyết, một web dựa trên blockchain có thể phá vỡ các độc quyền về ai kiểm soát thông tin, ai kiếm tiền và thậm chí cách các hoạt động của các mạng lưới và các tập đoàn. Các nhà vận động lập luận rằng Web3 sẽ tạo ra các nền kinh tế mới, các lớp sản phẩm mới và các dịch vụ mới trực tuyến; rằng nó sẽ mang lại dân chủ cho web; và rằng nó sẽ định hình kỷ nguyên tiếp theo của internet. Giống như Thanos trong Marvel, Web3 là điều không thể tránh khỏi.
Phải vậy không? Mặc dù không thể phủ nhận rằng năng lượng, tiền bạc và tài năng đang tràn vào các dự án Web3, việc tái cấu trúc nền web là một công việc lớn. Bất chấp tất cả hứa hẹn của nó, blockchain đang phải đối mặt với những trở ngại kỹ thuật, môi trường, đạo đức và quy định đáng kể từ đây đến sự thống trị. Những lời chỉ trích và phê phán ngày càng gia tăng của những người đầy hoài nghi về Web3; họ cảnh báo rằng Web3 đang đầy rẫy sự đầu cơ, trộm cắp và các vấn đề về quyền riêng tư, và rằng sự thu hút của việc tập trung hóa và sự lan rộng của các trung gian mới đang làm suy yếu chính lời hứa không tưởng về một web phi tập trung.
Trong khi đó, các doanh nghiệp và nhà lãnh đạo đang cố gắng hiểu được tiềm năng — và những cạm bẫy — của một bối cảnh đang thay đổi nhanh chóng có thể mang lại cổ tức đáng kể cho các tổ chức nếu họ làm đúng. Nhiều công ty đang thử nghiệm với Web3, và mặc dù một số đã thành công lớn, một số công ty nổi tiếng lại phát hiện ra rằng họ (hoặc khách hàng của họ) không thích nhiệt độ này. Tất nhiên, hầu hết mọi người thậm chí không thực sự biết Web3 là gì: Trong một cuộc thăm dò ngẫu nhiên của độc giả HBR trên LinkedIn vào tháng 3 năm 2022, gần 70% cho biết họ không biết thuật ngữ này có nghĩa là gì.
Chào mừng bạn đến với thế giới Web3 khó hiểu, gây tranh cãi, thú vị, không tưởng, đầy lừa đảo, thảm khốc, dân chủ hóa và (có thể) phi tập trung. Đây là những gì bạn cần biết.
Thông báo cập nhật: Từ Web1 đến Web3
Để hiểu hơn về Web3, hãy quay lại từ những ngày đầu.
Đầu tiên, khi có internet: cơ sở hạ tầng vật lý của dây và máy chủ cho phép các máy tính và những người ngồi trước chúng giao tiếp với nhau. ARPANET của chính phủ Hoa Kỳ đã gửi tin nhắn đầu tiên vào năm 1969, nhưng web như chúng ta biết ngày nay không xuất hiện cho đến năm 1991, khi HTML và URL giúp người dùng điều hướng giữa các trang tĩnh. Hãy coi đây là web chỉ đọc, hay Web1.
Vào đầu những năm 2000, mọi thứ bắt đầu thay đổi. Để mà nói, internet đã mang tính tương tác trao đổi nhiều hơn; đó là kỷ nguyên của nội dung do người dùng tạo ra, hay web đọc/viết. Mạng xã hội là một tính năng chính của Web2 (hoặc Web 2.0, như bạn có thể biết đến), và Facebook, Twitter và Tumblr đã định hình trải nghiệm trực tuyến. YouTube, Wikipedia và Google, cùng với khả năng bình luận về nội dung, đã mở rộng khả năng xem, học, tìm kiếm và giao tiếp của chúng ta.
Kỷ nguyên Web2 cũng là kỷ nguyên của sự tập trung hóa. Các hiệu ứng mạng và quy mô kinh tế đã dẫn đến những người thắng cuộc rõ ràng, và các công ty đó (nhiều trong số đó được liệt kê ở trên) đã tạo ra sự giàu có đáng kinh ngạc cho bản thân và các cổ đông của họ bằng cách thu thập dữ liệu của người dùng và bán quảng cáo nhắm đối tượng. Điều này đã cho phép các dịch vụ được cung cấp "miễn phí," mặc dù ban đầu người dùng không hiểu rõ những hậu quả của thỏa thuận đó. Web2 cũng tạo ra những cách thức mới để người bình thường kiếm tiền, chẳng hạn như qua nền kinh tế chia sẻ và công việc đôi khi mang lại lợi nhuận từ việc trở thành người ảnh hưởng.
Có rất nhiều điều để phê phán trong hệ thống hiện tại: Các công ty có quyền lực tập trung hoặc gần như độc quyền thường không sử dụng nó một cách có trách nhiệm, người tiêu dùng hiện nay nhận ra rằng họ là sản phẩm trở nên ngày càng không thoải mái với việc từ bỏ quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân của mình, và có thể rằng nền kinh tế quảng cáo nhắm đối tượng là một bong bóng dễ vỡ mà thực sự không làm gì để thúc đẩy các nhà quảng cáo. Khi web phát triển, tập trung hóa và trở thành một doanh nghiệp lớn, nhiều người đã bắt đầu tự hỏi liệu có một tương lai tốt đẹp hơn ở ngoài kia hay không.
Điều này đưa chúng ta đến với Web3. Những người ủng hộ tầm nhìn này đang trình bày nó như một bản cập nhật sâu sắc để sửa chữa các vấn đề và động lực ngược của Web2. Lo lắng về quyền riêng tư? Ví mã hóa sẽ bảo vệ danh tính trực tuyến của bạn. Lo lắng về kiểm duyệt? Một cơ sở dữ liệu phi tập trung lưu trữ mọi thứ một cách không thể thay đổi và minh bạch, ngăn chặn các quản trị viên xóa nội dung vi phạm. Tập trung hóa? Bạn có quyền bỏ phiếu thực sự trong các quyết định do các mạng mà bạn dành thời gian cho đưa ra. Hơn thế nữa, bạn có cổ phần có giá trị — bạn không phải là sản phẩm, bạn là chủ sở hữu. Đây là tầm nhìn của web đọc/viết/sở hữu.
Được rồi, nhưng Web3 là gì?
Những hạt giống của những gì sẽ trở thành Web3 đã được gieo vào năm 1991, khi các nhà khoa học W. Scott Stornetta và Stuart Haber khởi động blockchain đầu tiên — một dự án để đánh dấu thời gian các tài liệu kỹ thuật số. Nhưng ý tưởng này không thực sự bén rễ cho đến năm 2009, khi Bitcoin được ra mắt sau cuộc khủng hoảng tài chính (và ít nhất là một phần để đáp ứng với nó) bởi nhà phát minh có bí danh Satoshi Nakamoto. Nó và công nghệ blockchain cơ bản của nó hoạt động như sau: Quyền sở hữu tiền mã hóa được theo dõi trên một sổ cái công khai chia sẻ, và khi một người dùng muốn thực hiện chuyển khoản, các "thợ đào" xử lý giao dịch bằng cách giải quyết một bài toán phức tạp, thêm một "khối" dữ liệu mới vào chuỗi và kiếm được bitcoin mới tạo ra cho nỗ lực của họ. Trong khi chuỗi Bitcoin chỉ được sử dụng cho tiền tệ, các chuỗi blockchain mới hơn cung cấp các tùy chọn khác. Ethereum, ra mắt năm 2015, vừa là một loại tiền mã hóa vừa là một nền tảng có thể được sử dụng để xây dựng các loại tiền mã hóa và dự án blockchain khác. Gavin Wood, một trong những người đồng sáng lập nó, đã mô tả Ethereum như "một máy tính cho toàn bộ hành tinh," với sức mạnh tính toán được phân phối trên toàn cầu và không bị kiểm soát ở đâu cả. Giờ đây, sau hơn một thập kỷ, những người ủng hộ một web dựa trên blockchain đang tuyên bố rằng một kỷ nguyên mới — Web3 — đã bắt đầu.
Nói một cách rất đơn giản, Web3 là sự mở rộng của tiền mã hóa, sử dụng blockchain theo những cách mới để đạt được những mục tiêu mới. Một blockchain có thể lưu trữ số lượng mã thông báo trong một ví, các điều khoản của một hợp đồng tự thực thi, hoặc mã cho một ứng dụng phi tập trung (dApp). Không phải tất cả các blockchain đều hoạt động theo cùng một cách, nhưng nói chung, đồng tiền mã hóa được sử dụng như là các động lực để khuyến khích các thợ đào xử lý giao dịch. Trên các chuỗi "bằng chứng công việc" như Bitcoin, việc giải quyết các bài toán phức tạp cần thiết để xử lý giao dịch là tiêu tốn năng lượng một cách có chủ ý. Trên một chuỗi "bằng chứng cổ phần," vốn là mới hơn nhưng ngày càng phổ biến, việc xử lý giao dịch chỉ yêu cầu các người xác thực có cổ phần trong chuỗi đồng ý rằng một giao dịch là hợp lệ — một quá trình hiệu quả hơn đáng kể. Trong cả hai trường hợp, dữ liệu giao dịch là công khai, mặc dù ví của người dùng chỉ được xác định bằng một địa chỉ được tạo ra bằng mật mã. Các blockchain là "chỉ ghi," có nghĩa là bạn có thể thêm dữ liệu vào chúng nhưng không thể xóa nó đi.
Web3 và tiền mã hóa hoạt động trên cái gọi là blockchain "không có quyền," nó không có kiểm soát tập trung và không yêu cầu người dùng phải tin tưởng — hoặc thậm chí biết bất kỳ điều gì về — người dùng khác để thực hiện giao dịch. Đây là phần lớn những gì mà mọi người nói đến khi họ nhắc đến blockchain. "Web3 là internet do những người xây dựng và người dùng sở hữu, được điều phối bằng các mã thông báo," Chris Dixon, một đối tác tại công ty đầu tư mạo hiểm a16z và một trong những người ủng hộ và đầu tư hàng đầu của Web3, nói, mượn định nghĩa từ cố vấn Web3 Packy McCormick. Điều này là quan trọng bởi vì nó thay đổi động lực cơ bản của web ngày nay, nơi các công ty vắt kiệt dữ liệu của người dùng. Mã thông báo và quyền sở hữu chung, Dixon nói, khắc phục "vấn đề cốt lõi của các mạng tập trung, nơi giá trị được tích lũy bởi một công ty, và công ty cuối cùng lại chiến đấu với chính người dùng và đối tác của mình."
Năm 2014, Wood của Ethereum đã viết một bài viết cơ bản trong đó ông phác thảo quan điểm của mình về kỷ nguyên mới. Web3 là một "sự tái tưởng tượng về những thứ mà chúng ta đã sử dụng web cho, nhưng với một mô hình cơ bản khác về tương tác giữa các bên," ông nói. "Thông tin mà chúng ta giả định là công khai, chúng ta công bố. Thông tin mà chúng ta giả định là đồng ý, chúng ta đặt lên một sổ cái dựa trên sự đồng thuận. Thông tin mà chúng ta giả định là riêng tư, chúng ta giữ bí mật và không bao giờ tiết lộ." Trong tầm nhìn này, tất cả các giao tiếp đều được mã hóa, và danh tính được ẩn. "Nói tóm lại, chúng ta thiết kế hệ thống để buộc tuân thủ các giả định trước đây của chúng ta, vì không chính phủ hoặc tổ chức nào có thể được tin cậy một cách hợp lý."
Ý tưởng này đã phát triển kể từ đó, và các trường hợp sử dụng mới đã bắt đầu xuất hiện. Dịch vụ phát trực tuyến Web3 Sound.xyz hứa hẹn một thỏa thuận tốt hơn cho các nghệ sĩ. Các trò chơi dựa trên blockchain, như Axie Infinity tương tự Pokémon, cho phép người dùng kiếm tiền khi chơi. Các "stablecoin," có giá trị được gắn với đồng đô la, euro, hoặc một tham chiếu bên ngoài nào khác, đã được giới thiệu như là các nâng cấp cho hệ thống tài chính toàn cầu. Và tiền mã hóa đã giành được sự chú ý như là một giải pháp cho các khoản thanh toán xuyên biên giới, đặc biệt đối với người dùng trong các môi trường bất ổn.
"Blockchain là một loại máy tính mới," Dixon nói với tôi. Giống như việc phải mất nhiều năm để hiểu hết mức độ mà PC và điện thoại thông minh đã biến đổi cách chúng ta sử dụng công nghệ, blockchain đã trải qua một giai đoạn ủ. Giờ đây, ông nói, "Tôi nghĩ rằng chúng ta có thể đang ở trong thời kỳ hoàng kim của Web3, nơi tất cả các doanh nhân đều đang bước vào." Mặc dù các mức giá kinh ngạc, như vụ bán của Beeple, đã thu hút nhiều sự chú ý, nhưng câu chuyện còn nhiều hơn thế. "Phần lớn những gì tôi thấy là những thứ có giá trị nhỏ hơn nhiều xoay quanh cộng đồng," ông lưu ý, như Sound.xyz. Trong khi quy mô là một chỉ số quan trọng của một công ty Web2, sự tương tác là chỉ báo tốt hơn về những gì có thể thành công trong Web3.
Dixon đang đặt cược lớn vào tương lai này. Ông và công ty a16z bắt đầu đầu tư vào lĩnh vực này từ năm 2013 và đã đầu tư 2,2 tỷ đô la vào các công ty Web3 vào năm ngoái. Ông đang tìm cách để nhân đôi con số đó vào năm 2022. Số lượng các nhà phát triển đang hoạt động và làm việc trên mã Web3 đã gần như tăng gấp đôi vào năm 2021, lên khoảng 18.000 người — không quá lớn nếu so với con số toàn cầu, nhưng vẫn là điều đáng chú ý. Có lẽ điều quan trọng nhất là các dự án Web3 đã trở thành một phần của văn hóa đương thời, và sự sôi động này không thể phủ nhận.
Nhưng như các startup tự hủy hoại nổi tiếng như Theranos và WeWork đã nhắc nhở chúng ta, sự sôi động không phải là tất cả. Vậy điều gì sẽ xảy ra tiếp theo? Và bạn nên chú ý điều gì?
Web3 có thể mang lại ý nghĩa gì cho các công ty
Web3 sẽ có một vài điểm khác biệt quan trọng so với Web2: Người dùng sẽ không cần phải có các tài khoản đăng nhập riêng lẻ cho mỗi trang web họ truy cập mà thay vào đó sẽ sử dụng một danh tính tập trung (có lẽ là ví tiền điện tử của họ) để mang theo thông tin của mình. Họ sẽ có nhiều quyền kiểm soát hơn đối với các trang web họ truy cập, vì họ có thể kiếm được hoặc mua các token cho phép họ bỏ phiếu quyết định hoặc mở khóa các chức năng.
Vẫn chưa rõ liệu sản phẩm này có đáp ứng được kỳ vọng hay không. Những dự đoán về Web3 sẽ trông như thế nào khi mở rộng quy mô chỉ là phỏng đoán, nhưng một số dự án đã phát triển khá lớn. Câu lạc bộ Du thuyền Bored Ape (BAYC), NBA Top Shot, và gã khổng lồ trò chơi điện tử Dapper Labs đã xây dựng các cộng đồng NFT thành công. Các sàn giao dịch như Coinbase (để mua, bán, và lưu trữ tiền điện tử) và OpenSea (thị trường kỹ thuật số lớn nhất cho các bộ sưu tập tiền điện tử và NFT) đã tạo ra các lối vào Web3 cho những người có ít hoặc không có kiến thức kỹ thuật.
Trong khi các công ty như Microsoft, Overstock, và PayPal đã chấp nhận tiền điện tử trong nhiều năm, NFT — thứ đã bùng nổ về mặt phổ biến gần đây — là cách chính mà các thương hiệu hiện đang thử nghiệm với Web3. Về mặt thực tế, một NFT là sự kết hợp giữa giấy chứng nhận quyền sở hữu, giấy chứng nhận tính xác thực, và thẻ thành viên. Nó có thể mang lại "quyền sở hữu" đối với nghệ thuật kỹ thuật số (thông thường, quyền sở hữu được ghi lại trên blockchain và một liên kết dẫn đến hình ảnh ở đâu đó) hoặc các quyền hay quyền truy cập vào một nhóm. NFT có thể hoạt động ở quy mô nhỏ hơn so với tiền xu vì chúng tạo ra các hệ sinh thái riêng của mình và không yêu cầu gì nhiều hơn ngoài một cộng đồng người cảm thấy dự án có giá trị. Ví dụ, các thẻ bóng chày chỉ có giá trị đối với một số nhà sưu tập nhất định, nhưng nhóm đó thật sự tin vào giá trị của chúng.
Các nỗ lực thành công nhất của các công ty truyền thống trong việc thâm nhập Web3 là những nỗ lực tạo ra các cộng đồng hoặc kết nối với các cộng đồng hiện có. Xem xét NBA: Top Shot là một trong những dự án NFT đầu tiên từ một thương hiệu lâu đời, và nó cung cấp cho người hâm mộ cơ hội mua và giao dịch các đoạn clip, gọi là “khoảnh khắc” (chẳng hạn như một pha úp rổ của LeBron James), hoạt động như thẻ giao dịch. Nó phát triển mạnh mẽ vì đã tạo ra một loại không gian cộng đồng mới cho người hâm mộ, nhiều người trong số họ có thể đã sưu tập thẻ bóng rổ từ trước. Các thương hiệu tiên phong khác như Nike, Adidas, và Under Armour cũng thêm một lớp kỹ thuật số vào các cộng đồng sưu tập hiện có của họ. Cả ba công ty đều cung cấp các NFT có thể sử dụng trong thế giới ảo — chẳng hạn như cho phép người sở hữu trang bị cho avatar của mình — hoặc cung cấp quyền sở hữu các sản phẩm hoặc các đợt phát hành streetwear độc quyền trong thế giới thực. Adidas đã bán được 23 triệu đô la NFT trong chưa đầy một ngày và ngay lập tức tạo ra một thị trường bán lại trên OpenSea, tương tự như những gì bạn có thể thấy sau một đợt phát hành giày mới có giới hạn. Tương tự, tạp chí Time đã khởi động một dự án NFT để xây dựng một cộng đồng trực tuyến tận dụng lịch sử lâu đời của ấn phẩm này.
Câu lạc bộ Du thuyền Bored Ape (BAYC) là câu chuyện thành công lớn nhất của một dự án NFT đi vào dòng chính. Kết hợp sự cường điệu và tính độc quyền, BAYC cung cấp quyền truy cập vào các bữa tiệc thực tế và các không gian trực tuyến, cùng với quyền sử dụng hình ảnh của con khỉ — củng cố thêm thương hiệu. Một NFT của con khỉ đưa người sở hữu vào một câu lạc bộ độc quyền, cả về nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.
Một bài học từ những nỗ lực này là các lối vào quan trọng, nhưng ít quan trọng hơn nếu cộng đồng cam kết nhiều hơn. Việc có một ví tiền điện tử không khó, nhưng nó là một bước bổ sung. Vì vậy, Top Shot không yêu cầu phải có ví tiền điện tử — người dùng chỉ cần cắm thẻ tín dụng của mình vào — điều này giúp thu hút người dùng mới quan tâm đến NFT. Câu lạc bộ Du thuyền Bored Ape ban đầu là một sở thích nhỏ hẹp, nhưng khi nó phát triển, nó đã trở thành chất xúc tác để mọi người tạo ví tiền điện tử và thúc đẩy sự quan tâm đến OpenSea.
Một số công ty đã gặp phải những trải nghiệm khó khăn hơn với các dự án NFT và các tính năng tiền điện tử. Ví dụ, khi Jason Citron, CEO của Discord, một ứng dụng truyền thông giọng nói, video và văn bản, gợi ý về một tính năng có thể kết nối ứng dụng với ví tiền điện tử, người dùng Discord đã nổi dậy, dẫn đến việc ông phải làm rõ rằng công ty "không có kế hoạch hiện tại" để triển khai tính năng này. Thương hiệu đồ lót MeUndies và chi nhánh tại Vương quốc Anh của Quỹ Động vật Hoang dã Thế giới đều nhanh chóng hủy bỏ các dự án NFT sau khi gặp phải sự phản đối dữ dội từ khách hàng, những người giận dữ về lượng khí thải carbon khổng lồ của chúng. Ngay cả những câu chuyện thành công cũng gặp phải những trục trặc. Nike hiện đang đấu tranh để yêu cầu “hủy bỏ” các NFT không được ủy quyền, và OpenSea đầy rẫy những sản phẩm nhái và kẻ mạo danh. Do blockchain là bất biến, điều này đang làm dấy lên những câu hỏi pháp lý mới lạ, và không rõ các công ty sẽ xử lý vấn đề này như thế nào. Hơn nữa, có bằng chứng gần đây cho thấy thị trường NFT đang hoàn toàn chững lại.
Các công ty đang cân nhắc bước vào không gian này nên nhớ điều này: Web3 là phân cực, và không có gì đảm bảo. Giữa nhiều điểm bất đồng, sự chia rẽ chủ yếu là giữa những người tin tưởng vào những gì Web3 có thể trở thành và những người chỉ trích các vấn đề mà nó đang gặp phải.
Lỗi Hệ Thống: Lập Luận Chống Lại Web3
Những ngày đầu của một công nghệ mới luôn là thời gian đầy hứng khởi. Khả năng là vô tận, và người ta tập trung vào những gì nó có thể làm được — hoặc sẽ làm được, theo quan điểm của những người lạc quan. Tôi đủ lớn để nhớ khi các cuộc thảo luận không bị kiểm soát do Twitter và Facebook tạo ra được cho rằng sẽ mang lại dân chủ cho toàn thế giới. Khi hào quang của Web3 về tính tất yếu (và lợi nhuận) thu hút nhiều người theo, điều quan trọng là phải xem xét những gì có thể xảy ra sai sót và nhận ra những gì đã đi sai.
Sự nghi hoặc ở khắp mọi nơi. Những người với nhiều ngờ vực lập luận rằng, dù có bao nhiêu lời hùng biện về dân chủ hóa, cơ hội sở hữu, và xây dựng tài sản đại chúng, Web3 chẳng qua chỉ là một nền kinh tế đầu cơ khổng lồ mà chủ yếu sẽ làm cho những người đã giàu có trở nên giàu có hơn. Thật dễ dàng để thấy tại sao lập luận này có lý. 0,01% số người nắm giữ bitcoin hàng đầu sở hữu 27% nguồn cung. Giao dịch rửa, hoặc bán tài sản cho chính mình, và thao túng thị trường đã được báo cáo trong cả thị trường tiền điện tử và NFT, làm tăng giá trị nhân tạo và cho phép chủ sở hữu kiếm tiền xu thông qua các giao dịch giả. Trong một cuộc phỏng vấn trên podcast The Dig, các phóng viên Edward Ongweso Jr. và Jacob Silverman đã mô tả toàn bộ hệ thống này như một sự chuyển giao tài sản tinh vi từ dưới lên trên. Trong một bài viết trên tạp chí The Atlantic, nhà đầu tư Rex Woodbury đã gọi Web3 là “sự tài chính hóa mọi thứ” (và không phải theo cách tốt). Ở mức độ chi tiết hơn, Molly White, một kỹ sư phần mềm, đã tạo ra trang Web3 Is Going Just Great, nơi cô theo dõi các vụ hack, lừa đảo và sụp đổ trong thế giới Web3, nhấn mạnh những cạm bẫy của lãnh thổ hoang dã và không được kiểm soát.
Tính chất đầu cơ và không thể đoán trước của các thị trường có thể là một tính năng chứ không phải là một lỗi. Theo nhà công nghệ David Rosenthal, đầu cơ vào tiền điện tử là động lực thúc đẩy Web3 — rằng nó không thể hoạt động nếu thiếu nó. “[Một] blockchain không có sự cho phép cần có một loại tiền điện tử để hoạt động, và loại tiền điện tử này cần có sự đầu cơ để hoạt động,” ông nói trong một bài phát biểu tại Stanford vào đầu năm 2022. Về cơ bản, ông đang mô tả một kế hoạch kim tự tháp: Các blockchain cần cung cấp cho mọi người một cái gì đó để đổi lấy việc họ tình nguyện cung cấp sức mạnh tính toán, và tiền điện tử đóng vai trò đó — nhưng hệ thống này chỉ hoạt động nếu có người khác sẵn sàng mua chúng với niềm tin rằng chúng sẽ có giá trị hơn trong tương lai. Stephen Diehl, một nhà công nghệ và nhà phê bình nhiệt thành của Web3, đã mạnh mẽ bác bỏ blockchain là “một con ngựa chỉ biết làm một trò duy nhất, đó là tạo ra các kế hoạch đầu tư tiền điện tử chống kiểm duyệt, một phát minh mà những tác hại bên ngoài và khả năng gây hại của nó vượt xa bất kỳ ứng dụng tiềm năng nào.”
Công nghệ này không thực tế (và rất đắt đỏ). Có nhiều câu hỏi đặt ra về việc liệu Web3 — hay thực chất là blockchain — có hợp lý để trở thành công nghệ định hình kỷ nguyên tiếp theo của web hay không. “Dù bạn có đồng ý hay không với triết lý/kinh tế đằng sau tiền điện tử, thì chúng — đơn giản mà nói — là một thảm họa kiến trúc phần mềm đang hình thành,” Grady Booch, nhà khoa học trưởng về kỹ thuật phần mềm tại IBM Research, nói. Mọi công nghệ đều có những đánh đổi, Booch giải thích trong một cuộc trò chuyện trên Twitter Spaces, và cái giá của một hệ thống “không cần tin cậy” là nó cực kỳ kém hiệu quả, chỉ có thể xử lý vài giao dịch mỗi phút — lượng dữ liệu nhỏ so với một hệ thống tập trung như Amazon Web Services chẳng hạn. Việc phân quyền làm cho công nghệ trở nên phức tạp hơn và xa tầm với của người dùng cơ bản, thay vì trở nên đơn giản và dễ tiếp cận hơn.
Mặc dù có thể sửa chữa điều này bằng cách thêm các lớp mới để tăng tốc độ, nhưng làm như vậy sẽ khiến toàn bộ hệ thống trở nên tập trung hơn, làm mất đi mục đích ban đầu. Moxie Marlinspike, người sáng lập ứng dụng nhắn tin mã hóa Signal, đã nói như sau: “Khi một hệ sinh thái phân tán tập trung xung quanh một nền tảng để thuận tiện, nó trở thành điều tồi tệ nhất của cả hai thế giới: kiểm soát tập trung, nhưng vẫn đủ phân tán để mắc kẹt trong thời gian.”
Hiện tại, sự kém hiệu quả của blockchain đi kèm với một cái giá phải trả, một cách rất cụ thể. Chi phí giao dịch trên Bitcoin và Ethereum (mà chúng gọi là phí gas) có thể dao động từ vài đô la đến hàng trăm đô la. Lưu trữ một megabyte dữ liệu trên sổ cái phân tán blockchain có thể tốn hàng ngàn, hoặc thậm chí hàng chục ngàn đô la — đúng, bạn đã đọc đúng. Đó là lý do tại sao NFT bạn mua có lẽ không thực sự nằm trên một blockchain. Mã trên chuỗi chỉ ra quyền sở hữu của bạn bao gồm một địa chỉ, chỉ ra nơi hình ảnh được lưu trữ. Điều này có thể và đã gây ra vấn đề, bao gồm việc giao dịch mua đắt đỏ của bạn biến mất nếu máy chủ mà nó thực sự được lưu trữ bị sập.
Nó tạo điều kiện cho quấy rối và lạm dụng. Tiềm năng cho các hậu quả không mong muốn thảm khốc là rất thực tế. “Trong khi những người ủng hộ blockchain nói về một ‘tương lai của web’ dựa trên sổ cái công khai, ẩn danh, và không thể thay đổi,” Molly White viết, “những người trong chúng tôi đã bị quấy rối trực tuyến đang kinh hoàng nhìn thấy những vectơ rõ ràng cho sự quấy rối và lạm dụng bị bỏ qua, nếu không muốn nói là được ca ngợi như là những tính năng.” Mặc dù ví tiền điện tử lý thuyết cung cấp sự ẩn danh, nhưng thực tế là các giao dịch công khai có nghĩa là chúng có thể được truy ngược lại cá nhân. (FBI rất giỏi trong việc này, đó là lý do tại sao tiền điện tử không phải là lý tưởng cho các hoạt động tội phạm.) “Hãy tưởng tượng nếu, khi bạn thanh toán cho buổi hẹn hò Tinder của mình một nửa bữa ăn qua Venmo, họ có thể thấy mọi giao dịch khác mà bạn đã thực hiện,” bao gồm cả với các buổi hẹn khác, nhà trị liệu của bạn, và cửa hàng gần nhà của bạn. Thông tin đó trong tay của một người bạn trai/cô bạn gái cũ lạm dụng hoặc kẻ theo dõi có thể là mối đe dọa đến tính mạng.
Tính không thể thay đổi của blockchain cũng có nghĩa là dữ liệu không thể bị xóa. Không có cách nào để xóa bất cứ thứ gì, dù đó là một bài viết hối tiếc hay nội dung khiêu dâm trả thù. Tính không thể thay đổi này cũng có thể gây ra vấn đề lớn cho Web3 ở một số nơi, chẳng hạn như Châu Âu, nơi Quy định Bảo vệ Dữ liệu Chung (GDPR) bảo vệ quyền được xóa dữ liệu cá nhân.
Hiện tại, nó đang gây hại nghiêm trọng cho môi trường. Tác động môi trường của Web3 là rộng lớn và cực kỳ có hại. Nó có thể được chia thành hai loại: sử dụng năng lượng và chất thải công nghệ, cả hai đều là sản phẩm của khai thác. Vận hành một mạng lưới phụ thuộc vào các siêu máy tính cạnh tranh để giải các phương trình phức tạp mỗi khi bạn muốn lưu dữ liệu trên một blockchain tốn một lượng năng lượng khổng lồ. Nó cũng tạo ra rác thải điện tử: Theo Rosenthal, Bitcoin sản xuất “trung bình một chiếc MacBook Air hoàn chỉnh của rác thải điện tử cho mỗi giao dịch ‘có ý nghĩa kinh tế’” khi các thợ mỏ liên tục sử dụng số lượng lớn phần cứng máy tính có tuổi thọ ngắn. Nghiên cứu mà ông dựa vào, của Alex de Vries và Christian Stoll, phát hiện rằng lượng rác thải điện tử hàng năm do Bitcoin tạo ra tương đương với lượng rác thải của một quốc gia có kích thước tương đương Hà Lan.
Việc liệu và cách những vấn đề này sẽ được giải quyết như thế nào vẫn còn khó nói, một phần vì vẫn chưa rõ liệu Web3 có thực sự trở nên phổ biến hay không. Blockchain là một công nghệ đang tìm kiếm một ứng dụng thực sự, theo nhà văn công nghệ Evgeny Morozov. “Mô hình kinh doanh của hầu hết các doanh nghiệp Web3 là cực kỳ tự tham chiếu, dựa trên niềm tin của mọi người vào sự chuyển đổi không thể tránh khỏi từ Web 2.0 sang Web3.” Tim O’Reilly, người đã đặt ra thuật ngữ “Web 2.0” để mô tả web nền tảng của những năm 2000, cho rằng chúng ta đang trong một đợt bùng nổ đầu tư gợi nhớ đến thời kỳ bong bóng dot-com trước khi mọi thứ sụp đổ. “Web 2.0 không phải là một phiên bản số, nó là sự trở lại của web sau khi bong bóng dot-com tan vỡ,” ông nói. “Tôi không nghĩ chúng ta có thể gọi Web3 là ‘Web3’ cho đến sau khi bong bóng tiền điện tử vỡ. Vì chỉ khi đó chúng ta mới có thể thấy những gì còn lại.”
Nếu điều đó đúng, thì sự đổi mới sẽ đi kèm với chi phí đáng kể. Như Hilary Allen, giáo sư luật tại Đại học American, người nghiên cứu cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, chỉ ra, hệ thống hiện nay “phản ánh và phóng đại những yếu điểm của các sáng tạo ngân hàng bóng tối đã dẫn đến cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008.” Nếu bong bóng Web3 vỡ, nó có thể để lại nhiều người gặp khó khăn.
Thời kỳ đầu đang trở lại
Vậy, Web3 sẽ đi về đâu? Vitalik Buterin, đồng sáng lập Ethereum, đã bày tỏ lo ngại về hướng đi mà sáng tạo của ông đang theo đuổi nhưng vẫn duy trì lạc quan. Trong một phản hồi trên trang Reddit của Ethereum, ông thừa nhận rằng người sáng lập Signal đã đưa ra “một lời phê bình chính xác về tình trạng hiện tại của hệ sinh thái” nhưng khẳng định rằng web phi tập trung đang bắt kịp và khá nhanh chóng. Công việc đang được thực hiện hiện nay — tạo ra các thư viện mã — sẽ sớm làm cho các nhà phát triển khác dễ dàng bắt đầu làm việc trên các dự án Web3. “Tôi nghĩ rằng thế giới blockchain phi tập trung được xác thực đúng cách đang đến và đang gần hơn so với nhiều người nghĩ.”
Ví dụ, proof of work — hệ thống không hiệu quả theo thiết kế mà Bitcoin và Ethereum hoạt động — đang dần trở nên lỗi thời. Thay vì khai thác, vốn sử dụng một lượng năng lượng lớn, việc xác nhận ngày càng đến từ việc người dùng mua vào (sở hữu cổ phần) để phê duyệt giao dịch. Ethereum ước tính rằng việc cập nhật lên proof of stake sẽ cắt giảm 99,95% năng lượng sử dụng, trong khi làm cho nền tảng nhanh hơn và hiệu quả hơn. Solana, một blockchain mới hơn sử dụng proof of stake và “proof of history,” một cơ chế dựa vào dấu thời gian, có thể xử lý 65.000 giao dịch mỗi giây (so với tốc độ hiện tại của Ethereum khoảng 15 giao dịch mỗi giây và của Bitcoin là bảy) và sử dụng lượng năng lượng tương đương với hai lần tìm kiếm trên Google — tiêu thụ mà nó mua bù đắp carbon.
Một số công ty đang áp dụng cách tiếp cận kết hợp với blockchain, mang lại những lợi ích mà không bị ràng buộc bởi các hạn chế. “Có rất nhiều kiến trúc mới thú vị, đặt một số thứ lên blockchain nhưng không đặt những thứ khác,” ông nói với tôi. Một mạng xã hội, chẳng hạn, có thể ghi lại những người theo dõi bạn và những ai bạn theo dõi trên blockchain, nhưng không phải các bài đăng của bạn, cho phép bạn xóa chúng nếu muốn.
Các mô hình kết hợp cũng có thể giúp các công ty tuân thủ GDPR và các quy định khác. “Để tuân thủ quyền được xóa,” Cindy Compert, Maurizio Luinetti và Bertrand Portier giải thích trong một tài liệu trắng của IBM, “dữ liệu cá nhân nên được giữ bí mật khỏi blockchain trong một kho lưu trữ dữ liệu ‘ngoài chuỗi,’ với chỉ bằng chứng của nó (hàm băm mật mã) được phơi bày lên chuỗi.” Bằng cách này, dữ liệu cá nhân có thể được xóa bỏ theo quy định GDPR mà không ảnh hưởng đến chuỗi.
Dù tốt hay xấu, quy định đang đến — chậm rãi — và nó sẽ định hình chương tiếp theo của Web3. Trung Quốc đã cấm hoàn toàn tiền điện tử, cùng với Algeria, Bangladesh, Ai Cập, Iraq, Ma-rốc, Oman, Qatar, và Tunisia. Châu Âu đang xem xét các quy định về môi trường có thể hạn chế hoặc cấm các blockchain proof of work. Tại Hoa Kỳ, chính quyền Biden đã ban hành một sắc lệnh vào tháng 3 chỉ đạo chính phủ liên bang nghiên cứu việc quy định tiền điện tử.
Với việc nhiều phần của Web3 vẫn đang được hình thành, nó vẫn là một đặt cược có rủi ro cao, nhưng cũng có thể mang lại phần thưởng cao. Một số công ty và ngành có động lực hơn những công ty khác để thử vận may của mình, đặc biệt là những công ty đã bị bỏ rơi trong các kỷ nguyên trước của web. Không phải ngẫu nhiên mà một công ty truyền thông như Time quan tâm đến các cơ hội của Web3 sau khi Web2 tàn phá mô hình kinh doanh của nó. Các tổ chức khác — như Nike và NBA, vốn đã có kinh nghiệm với các đợt phát hành giới hạn và thương mại hóa các khoảnh khắc — có thể chỉ đơn giản là thấy rằng mô hình kinh doanh của họ dễ dàng phù hợp. Các doanh nghiệp khác sẽ không có con đường rõ ràng như vậy.
Những tuyên bố cao xa về Web3 — rằng nó sẽ chiếm lĩnh internet, lật đổ hệ thống tài chính, phân phối lại của cải, và làm cho web trở nên dân chủ trở lại — nên được xem xét một cách thận trọng. Chúng ta đã nghe tất cả những điều này trước đây, và chúng ta đã thấy những cơn sốt Web3 trước đó tắt ngấm như thế nào. Nhưng điều đó không có nghĩa là nó nên bị loại bỏ hoàn toàn. Có thể nó sẽ bùng nổ, có thể nó sẽ thất bại, nhưng dù thế nào chúng ta cũng sẽ sống với một hình thức nào đó của nó. Phiên bản nào — và cách công ty của bạn phản ứng — có thể quyết định tương lai của nền kinh tế kỹ thuật số và hình dáng của cuộc sống trực tuyến trong kỷ nguyên internet tiếp theo. Hiện tại, tương lai đó vẫn đang bỏ ngỏ. Suy cho cùng, không gì có thể được hoàn toàn tránh khỏi.