Lịch sử phát triển dân số liên quan mật thiết với lịch sử phát triển từ khi con người xuất hiện cho tới ngày nay và có mối liên quan mật thiết với sự hình thành các chế độ kinh tế-xã hội.
Các thời kì dân số
Trong lịch sử loài người số dân tăng lên không ngừng, tuy nhịp độ có khác nhau. Chỉ ở một vài thời điểm tương đối ngắn như chiến tranh, dịch bệnh, thiên tai, thì nhịp độ gia tăng dân số thế giới bị suy giảm (bệnh dịch hạch xảy ra ở châu Âu vào thế kỷ XIV đã làm chết 15 triệu người, khoảng 1/3 số dân của châu lục, nạn đói vào thế kỷ XIX ở Ấn Độ giết chết 25 triệu người, dịch cúm ở châu Âu sau Chiến tranh thế giới thứ nhất làm chết 20 triệu người và số người chết trong 2 cuộc chiến tranh thế giới là 66 triệu người).
Nhìn chung, lịch sử phát triển dân số thế giới bao gồm bốn thời kỳ như sau:
Thời kỳ trước khi có sản xuất
Thời kỳ này được tính từ khi loài người xuất hiện cho đến khoảng 6000 năm trước Công nguyên với nét đặc trưng là sự chuyển dần từ chế độ cộng sản nguyên thủy sang chế độ chiếm hữu nô lệ. Trong thời kỳ này hoạt động kinh tế của con người chủ yếu gắn liền với săn bắt, hái lượm, công cụ được chế tác bằng đá.
Dân số tăng rất chậm do trình độ phát triển lực lượng sản xuất còn thấp kém và con người còn bị lệ thuộc nhiều vào tự nhiên. Môi trường tự nhiên đã là giới hạn của sự phát triển dân số trong thời kỳ này.
Đầu thời kỳ đồ đá mới (7000 năm BC), số dân tăng lên khoảng 10 triệu, tỉ suất sinh cao, nhưng tỉ suất tử cũng rất cao nên gia tăng tự nhiên rất thấp (0,04%). Con người chết vì đói rét, bệnh tật và vì xung đột giữa các bộ lạc, tuổi thọ trung bình thường không quá 20.
Thời kỳ từ đầu nông nghiệp đến cách mạng công nghiệp
Với cuộc Cách mạng đồ đá mới làm xuất hiện chăn nuôi, trồng trọt và chuyển hoạt động của con người từ săn bắt, hái lượm sang sản xuất các sản phẩm nông nghiệp. Công cụ bằng đá được thay thế bằng đồng, bằng sắt.
Việc chuyển sang chăn nuôi và trồng trọt đóng vai trò quan trọng trong thay đổi động thái dân số. Với việc hoàn thiện các ngành trồng trọt, chăn nuôi và các phát minh mới về kỹ thuật, số dân thế giới tăng lên nhanh hơn.
Khu dân cư lớn hàng triệu người tập trung tại các trung tâm văn minh dựa trên cơ sở nền nông nghiệp được tưới nước như Ai Cập (7 triệu người), Ấn Độ, Trung Quốc.
Cho tới 1000 năm sau Công nguyên, dân số thế giới chỉ khoảng 300 triệu (tăng 20% trong vòng 1000 năm). Vào năm 1500, một số nước có dân cư đông đúc như Pháp (hơn 15 triệu), Ý (11 triệu), Đức (11 triệu), Ấn Độ (50 triệu), Trung Quốc (100 triệu), Nhật (15 triệu).
Thời kỳ từ cách mạng công nghiệp tới chiến tranh thế giới thứ hai
Cách mạng công nghiệp ở châu Âu, với sự phát triển vượt bậc của nền kinh tế hiện đại đã tạo bước chuyển biến to lớn về thể chất trong các hoạt động của con người.
Trong công nghiệp và nông nghiệp có nhiều đổi mới, cho phép chuyển một bộ phận lao động nông nghiệp sang công nghiệp, nhưng năng suất lao động nông nghiệp vẫn tăng. Giao thông vận tải ngày càng được hoàn thiện. Nền y học hiện đại và sự cải thiện điều kiện vệ sinh bắt đầu được quan tâm trên quy mô lớn. Tất cả các đổi mới đó đã góp phần quyết định tăng dân số trên thế giới.
Nét nổi bậc của thời kỳ này là việc chuyển cư quốc tế được thực hiện với quy mô lớn dẫn tới những thay đổi đáng kể trong sự phân bố dân cư thế giới.
Thời kỳ sau chiến tranh thế giới thứ hai
Đây là thời kỳ trải qua nhiều thay đổi lớn về kinh tế và công nghệ, trong đó kỹ thuật tiên tiến đã lan rộng ra toàn cầu. Con người hiểu rõ hơn nguyên nhân của nạn đói, dịch bệnh và đã khắc phục được trong chừng mực nhất định. Về phương diện chính trị, phần lớn các nước thuộc địa và phụ thuộc đã giành được độc lập và nhiều dân tộc thoát khỏi ách thống trị của đế quốc cũng là một nhân tố quan trọng ảnh hưởng tới động lực dân số thế giới.
Nhìn chung, sự gia tăng dân số thể giới liên tục đã dẫn tới bùng nổ dân số. Nhưng sự phát triển dân số diễn ra rất khác nhau giữa các khu vực trên thế giới. Các nước kinh tế phát triển đã trải qua thời kỳ biến đổi dân số và đi vào thời kỳ có dân số ổn định. Trong khi đó ở các nước đang phát triển dân số vẫn tăng với nhịp độ cao.
Tình hình phát triển dân số thế giới
Nguyên nhân trực tiếp của sự gia tăng dân số là sự tăng nhanh quá mức trong một thời điểm cùng với việc tần suất tử vong trẻ sơ sinh giảm.
Nhịp điệu lũy thừa và hiện tượng bùng nổ dân số được một mục sư người Anh tên là Thomas Malthus nghiên cứu trong tài liệu "Thử đề xuất một nguyên lý về dân số" (An Essay in the principle of population) và đề xuất một định luật nhiều người biết tới là "Dân cư nếu để tự do tăng thì sẽ tăng theo cấp số nhân”. Ông nói “đó là quy luật tự nhiên về quá tải dân số tuyệt đối” (Natural law of absolute overpopulation), và cũng từ đó ông đi đến khái niệm “đấu tranh sinh tồn” của loài người. Thật ra luật này chỉ xảy ra ở 4-5 thế kỷ vừa qua và hiện nay chỉ còn hiệu lực ở một số nước kém phát triển.
Nhịp điệu lũy thừa của tăng dân số a, 2a, 4a ...2n-1a được gọi là nhịp điệu “thời gian gấp đôi”. Như vậy, trong 100 lần tăng thì có 7 lần tăng gấp đôi:
5 → 10 → 20 → 40 → 80 → 160 → 320 → 640
Thời gian tăng gấp đôi càng về sau càng được rút ngắn.
- 1000 BC, dân số từ 1-10 triệu người.
- Đầu Công nguyên, dân số đạt 250 triệu.
- Năm 1650 là 500 triệu, thời gian để tăng gấp đôi khoảng 1.500 năm.
- Năm 1800 dân số khoảng 1 tỉ, để tăng gấp đôi chỉ cần khoảng 150 năm.
- Năm 1930 dân số 2 tỉ, thời gian để tăng gấp đôi chỉ còn 130 năm.
- Năm 1960 dân số 3 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 30 năm.
- Năm 1975 dân số 4 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 15 năm.
- Năm 1987 dân số 5 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 12 năm.
- Năm 1999 dân số 6 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ là 12 năm.
Nếu giữ nguyên tốc độ tăng dân số thì thời gian tăng dân số càng ngắn, từ đó có khái niệm bùng nổ dân số.
Theo thống kê của Liên Hiệp Quốc, năm 1972 tỉ suất sinh chung cho toàn thế giới là 33‰ và tỉ suất tử là 13‰ tức là tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên là 20‰ hoặc 2%. Nếu cứ giữ tốc độ này thì thời gian gấp đôi sẽ là 35 năm.
Ở các nước công nghiệp, tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên giảm vì các lý do sau:
- Ở các xã hội nông nghiệp, con cái là thành phần kinh tế có lợi, là lao động phụ, là bảo hiểm cho tuổi già. Ngược lại ở các nước công nghiệp, con cái không còn là tác nhân hỗ trợ sản xuất mà thuần túy tiêu thụ, đòi hỏi nuôi dưỡng, học hành. Gia đình nhiều con sẽ gặp nhiều khó khăn. Do đó, người dân ở các xã hội công nghiệp thường có xu hướng lập gia đình muộn, rút bớt số năm có khả năng sinh đẻ.
- Ở các nước công nghiệp, dân số tăng không nhiều không chỉ ở đô thị mà ở cả nông thôn vì quá trình đô thị hóa làm giảm diện tích canh tác, không đảm bảo đời sống cho dân số tăng nhanh, cơ giới hóa lại giảm nhu cầu về sức lao động. Tỉ suất sinh giảm cùng với việc di dân vào thành phố ngày càng nhiều cho nên dân số ở nông thôn không tăng nhiều.
- Tỉ suất tử vong cũng giảm đặc biệt ở nhiều nước phát triển do có đời sống cao, y tế phát triển, tuổi thọ được nâng cao, các bệnh dịch cũng hạn chế, giảm tần suất tử vong ở trẻ em. Tuy nhiên do hạn chế sinh đẻ nên dân số tăng chậm, thậm chí có nhiều nước mấy chục năm nay dân số hầu như không tăng.
| Năm | |||||
| Đang phát triển | |||||
| Dân số | (%) | Phát triển | Dân số thế giới | ||
| 1960 | 2,13 | (71) | 0,87 | 3,00 | |
| 1970 | 2,70 | (73) | 1,00 | 3,70 | |
| 1980 | 3,37 | (76) | 1,08 | 4,45 | |
| 1988 | 3,92 | (71) | 1,19 | 5,11 | |
| 1990 | 4,13 | (78) | 1,15 | 5,28 | |
| 1995 | 4,55 | (71) | 1,12 | 5,67 | |
| 2000 | 4,89 | (80) | 1,18 | 6,07 | |
| 2005 | 7,06 | (71) | 1,24 | 8,30 |
| Thời kỳ | Dân số tăng hàng năm (triệu người) | ||||
| Tỉ suất (‰) | |||||
| Sinh | Tử | GTTN | |||
| 1950-1955 | 47,10 | 37,5 | 17,90 | 19,60 | |
| 1955-1960 | 53,46 | 35,6 | 17,20 | 18,40 | |
| 1960-1965 | 63,32 | 35,2 | 15,20 | 20,00 | |
| 1965-1970 | 72,29 | 33,9 | 13,30 | 20,60 | |
| 1970-1975 | 76,19 | 31,5 | 12,20 | 19,30 | |
| 1975-1980 | 73,78 | 28,3 | 11,00 | 17,30 | |
| 1980-1985 | 81,54 | 27,9 | 10,40 | 17,50 | |
| 1985-1990 | 88,15 | 27,0 | 9,70 | 17,30 | |
| 1990-1995 | 92,79 | 26,0 | 9,20 | 16,80 | |
| 1995-2000 | 93,80 | 24,3 | 8,70 | 15,60 | |
| 2000-2005 | 92,00 | 22,6 | 8,30 | 14,30 | |
| 2005-2010 | 92,27 | 21,4 | 8,00 | 13,40 | |
| 2010-2015 | 91,89 | 20,2 | 7,80 | 12,40 | |
| 2015-2020 | 88,19 | 18,9 | 7,70 | 11,20 | |
| 2020-2025 | 84,50 | 17,9 | 7,70 | 10,20 |
| Đơn vị | Tỉ suất sinh | Tỉ suất tử vong | Gia tăng tự nhiên |
| Năm | 131.571.719 | 55.001.289 | 76.570.430 |
| Tháng | 10.964.310 | 4.583.441 | 6.380.869 |
| Ngày | 360.470 | 150.688 | 209.782 |
| Giờ | 15.020 | 6.279 | 8.741 |
| Phút | 250 | 105 | 145 |
| Giây | 4,2 | 1,7 | 2,5 |
Trên thế giới hiện nay nếu giữ tần suất 0,7% thì thời gian dân số tăng gấp đôi sẽ là 100 năm. Điều này sẽ thuận lợi cho sự phát triển và phồn vinh. Đáng tiếc những khu vực đạt được mức này chỉ chiếm 1/3 cư dân thế giới. Phổ biến là các nước Bắc Âu.
Do có những mô hình khác nhau nên cấu trúc dân số rất khác nhau, đó là một trong những nhân tố tham gia vào việc quyết định tương lai tăng, giảm hoặc ổn định dân số. Yếu tố quan trọng nhất là thành phần tuổi tác, là mối tương quan giữa số lượng và lứa tuổi. Hình tháp dân số là biểu đồ minh họa cấu trúc dân số. Ví dụ nước Anh (United Kingdom) có dân số tăng chậm, tần suất sinh, tử đều giảm trong mấy chục năm gần đây; trẻ dưới 15 tuổi chỉ có 23%. Biểu thị bằng hình tháp không nhọn.
Xu hướng tiến bộ và hợp lý nhất hiện nay là giữ mức tăng dân số theo cái gọi là moment tăng dân số “hai con” tức là vừa đủ thay thế bố mẹ. Các nước phát triển giữ được cơ cấu tăng dân số hợp lý nên cơ cấu gia đình cũng biến đổi và dần dần theo kiểu 2 thế hệ. Các nước đang phát triển chưa kìm hãm được tần suất sinh đẻ, dân cư trẻ dần và phải mất 30-40 năm nữa mới ổn định được dân số.
Dân số Việt Nam hiện nay
Diện tích đất tự nhiên của Việt Nam 25.361 km2, với mật độ dân số khoảng 231 người/km2 (gấp 5-6 lần mật độ tiêu chuẩn 35-40 người/km2), phân bố không đồng đều có nơi tập trung rất đông (TP.HCM 2.410 người/km2; Hà Nội 2.883 người/km2; Hưng Yên 1.201 người/km2; Hải Phòng 1.113 người/km2…), có nơi lại rất ít (Kontum 32 người/km2; Lai Châu 34 người/km2; Đăklăk 90 người/km2 v.v…).
Gia tăng tự nhiên có thay đổi rõ rệt. Thời kỳ 1951-54 là 1,1%; cao nhất (quá 3%) vào thập niên 60; thời kỳ 1970-79 là 2,8%; thời kỳ 1979-89 còn 2,1% và chỉ còn 1,7% giữa 2 cuộc điều tra dân số 1989 và 1999.
Dân số trẻ, tính đến tháng 7/2000 dân số trong độ tuổi lao động chiếm 59%, đến năm 2009 là 70%. Đối với một nước đang phát triển, áp lực giải quyết lao động là hết sức khó khăn nay lại thêm 70% độ tuổi lao động, đây là một khó khăn của Việt Nam trong 10-20 năm tới.
Dân cư vùng nông thôn chiếm 76,53% dân số cả nước (58.407.770 người), quá trình CNH– HĐH sẽ gặp khó khăn vì nước ta vẫn là một nước nông nghiệp.
Tuổi thọ tăng dần. Qua điều tra dân số ngày 01/4/1999 có 3.695 cụ thọ từ 100 tuổi trở lên, trong số này 76,86 % là cụ bà.
Tỉ lệ nam nữ không chênh lệch nhiều, nam giới chiếm 49,2% dân số, nữ giới chiếm 50,8%. Tỉ lệ này khác nhau tùy từng vùng.
| Năm | |||||
| Việt Nam | |||||
| Dân số | Mật độ (người/km2) | Thế giới | Hạng | ||
| 1945 | 20,0 | ||||
| 1950 | 25,3 | 77,9 | 2.556 | 18 | |
| 1980 | 53,6 | 164,9 | 4.453 | 16 | |
| 1990 | 66,3 | 203,9 | 5.277 | 13 | |
| 1995 | 72,8 | 5.682 | 14 | ||
| 1999 | 77,3 | 238,5 | 5.996 | 14 | |
| 2000 | 78,3 | 242,1 | 6.097 | 14 | |
| 2010 | 88,6 | 277,2 | 6.832 | 13 |
| Vùng | Phụ nữ (%) | Tăng dân số (%) |
| Đồng bằng sông Hồng | 51,17 | 1,4 |
| Đông bắc | 50,5 | 1,5 |
| Tây Bắc | 49,93 (!) | 2,1 |
| Bắc Trung Bộ | 50,89 | 1,4 |
| Duyên hải Nam Trung Bộ | 51,14 | 1,6 |
| Tây Nguyên | 49,34 (!) | 4,9 |
| Đông Nam Bộ | 50,86 | 2,6 |
| Đồng bằng sông Cửu Long | 51,01 | 1,1 |
| NămNước | ||||||
| 2000 | 2010 | |||||
| Dân số | Xếp hạng | Dân số | Xếp hạng | |||
| Trung Quốc | 1.256,17 | 1 | 1.334,48 | 1 | ||
| Ấn Độ | 1.017,64 | 2 | 1.182,17 | 2 | ||
| Mỹ | 274,94 | 3 | 298,03 | 3 | ||
| Indonesia | 219,27 | 4 | 249,68 | 4 | ||
| Brazil | 173,79 | 5 | 190,96 | 5 | ||
| Nga | 145,90 | 6 | 143,92 | 9 | ||
| Pakistan | 141,14 | 7 | 170,75 | 6 | ||
| Bangladesh | 129,15 | 8 | 150,63 | 7 | ||
| Nhật | 126,43 | 9 | 127,14 | 10 | ||
| Nigeria | 117,17 | 10 | 150,27 | 8 | ||
| Mexico | 102,03 | 11 | 118,83 | 11 | ||
| Đức | 82,08 | 12 | 81,01 | 14 | ||
| Philippines | 80,96 | 13 | 97,12 | 12 | ||
| Việt Nam | 78,35 | 14 | 88,60 | 13 | ||
| Egypt | 66,62 | 15 | 80,72 | 15 |
- Môi trường và con người
- Môi trường và sinh thái
- Môi trường và con người
- Nhu cầu và các hoạt động thỏa mãn nhu cầu của con người
- Dân số và phát triển bền vững
- Hiện trạng tài nguyên thiên nhiên
- Ô nhiễm môi trường
- Phương hướng và chương trình hành động bảo vệ môi trường
- Khái niệm phương hướng và chương trình hành động bảo vệ môi trường
- Các đặc điểm hiện trạng và xu thế dân số
- Phương hướng và chương trình hành động về bảo vệ môi trường ở quy mô toàn cầu
- Khái quát hiện trạng môi trường việt nam 1990
- Định hướng chiến lược bảo vệ môi trường và phát triển bền vững
- Câu hỏi phương hướng bảo vệ môi trường
- Phụ lục
- Tài liệu tham khảo Giáo trình môi trường và Con người
