Chương 2: Lược sử hình thành DePIN

2.1 Trước cả blockchain: Mộng tưởng mạng phi tập trung

Ý tưởng về một mạng lưới hạ tầng phi tập trung không phải đợi đến khi blockchain xuất hiện mới được đề xuất. Từ đầu những năm 2000, các nhà nghiên cứu đã tìm cách tạo ra những hệ thống có thể hoạt động không cần trung tâm điều phối, nhất là trong những bối cảnh thiên tai, chiến tranh, hoặc thiếu cơ sở hạ tầng cố định.

Một vài ví dụ tiêu biểu:

• Freenet (1999): mạng chia sẻ dữ liệu ẩn danh, dựa vào cộng đồng máy tính kết nối ngang hàng.

• Wireless mesh networks: các nỗ lực triển khai hạ tầng mạng dựa trên các điểm phát sóng ngang hàng, từng được thử nghiệm trong các phong trào xã hội và khủng hoảng nhân đạo (như ở Cuba, Tây Ban Nha, Ai Cập).

• SETI@home (1999–2020): một trong những dự án đầu tiên sử dụng tài nguyên máy tính nhàn rỗi của hàng triệu người để xử lý dữ liệu khoa học – đặt nền móng cho khái niệm "crowdsourced compute".

Những nỗ lực này cho thấy tiềm năng to lớn của việc phân tán tài nguyên vật lý, nhưng chúng thiếu cơ chế khuyến khích bền vững và không có công cụ tổ chức cộng đồng hiệu quả.

2.2 Cuộc cách mạng Web3: Đưa động lực kinh tế vào phân tán

Sự xuất hiện của Bitcoin (2009) và sau đó là Ethereum (2015) đã làm thay đổi hoàn toàn cuộc chơi.

Lần đầu tiên trong lịch sử, chúng ta có thể:

• Xác nhận sự kiện trên mạng phi tập trung (blockchain).

• Thiết lập động lực tài chính rõ ràng (tokenomics).

• Tổ chức cộng đồng qua smart contracts, DAO.

Khi Filecoin ra đời năm 2017 – như phần mở rộng của mạng IPFS – nó trở thành dự án đầu tiên áp dụng token để khuyến khích người tham gia chia sẻ tài nguyên vật lý (ổ cứng). Người đóng góp sẽ được trả thưởng bằng token nếu lưu trữ dữ liệu đúng quy định.

Đây là bước ngoặt đầu tiên của DePIN, dù khái niệm này chưa xuất hiện vào thời điểm đó.

2.3 Helium và làn sóng DePIN đầu tiên

Năm 2019, dự án Helium ra đời với một tầm nhìn táo bạo: xây dựng một mạng lưới không dây toàn cầu bằng cách cho phép người dùng mua thiết bị phát sóng (LoRaWAN hotspot) và được trả token HNT khi cung cấp vùng phủ sóng.

Helium đạt đỉnh năm 2021 với hơn 900.000 thiết bị hoạt động tại hơn 50 quốc gia, được xem như dự án tiên phong mô hình “People Build Network” – mạng do người dân xây dựng.

Tuy nhiên, thành công ban đầu của Helium cũng đi kèm với vấn đề tokenomics: lạm phát token, mất cân đối giữa phần thưởng và giá trị thực, và các node không cung cấp giá trị thật vẫn được trả thưởng.

Song, Helium không thất bại, mà giống như Bitcoin – nó mở đường cho một lớp dự án mới hiểu rõ hơn về cách xây dựng hạ tầng vật lý với sự tham gia của cộng đồng.

2.4 Từ đơn lẻ đến hệ sinh thái: Sự hình thành của khái niệm DePIN

Trong giai đoạn 2021–2023, hàng chục dự án bắt đầu nhân rộng mô hình của Helium, nhưng ứng dụng vào nhiều lĩnh vực:

Cùng thời gian đó, các quỹ như Multicoin Capital, Borderless, Delphi bắt đầu đầu tư chuyên sâu vào những dự án "phần cứng + token".

Khái niệm DePIN lần đầu tiên được đặt tên rõ ràng trong các tài liệu của Messari vào năm 2023, trong báo cáo “The Rise of DePIN” – định nghĩa đây là mạng lưới cung cấp hạ tầng vật lý bởi cộng đồng, vận hành bằng cơ chế khuyến khích phi tập trung.

Từ 2024, DePIN chính thức trở thành một mảng riêng trong hệ sinh thái Web3, bên cạnh các lĩnh vực như DeFi, GameFi hay SocialFi.

2.5 Những xu hướng và sự kiện quan trọng gần đây

• 2023–2024: Sự kiện “DePIN Day” được tổ chức tại ETHDenver, Paris Blockchain Week và Token2049, quy tụ hàng trăm dự án.

• 2024: NVIDIA hợp tác Render Network để cung cấp GPU phi tập trung cho AI.

• 2024: Sự tăng trưởng mạnh của các dự án như io.net (AI computing), DIMO (dữ liệu xe), Arkreen (năng lượng sạch).

• 2025: Một số chính phủ (Singapore, UAE, Việt Nam) bắt đầu thử nghiệm sandbox cho hạ tầng cộng đồng theo mô hình DePIN.

Tất cả cho thấy: DePIN không còn là một trào lưu bên lề, mà đang trở thành lớp nền vật lý quan trọng của Web3, được cộng đồng, doanh nghiệp và chính phủ cùng quan tâm.

2.6 Lời kết chương

Nếu bạn nghĩ Web3 chỉ dành cho dân code, còn hạ tầng là việc của nhà nước hay các tập đoàn viễn thông, thì DePIN là một lời thách thức. Nó khẳng định: mỗi người dân đều có thể trở thành một node hạ tầng, vừa đóng góp vừa được hưởng lợi từ giá trị mạng lưới.

Chặng đường phát triển của DePIN – từ những thử nghiệm sơ khai như Freenet, qua Filecoin và Helium, đến hệ sinh thái hiện đại – chính là biểu hiện của một xu hướng không thể đảo ngược: hạ tầng được xây bởi cộng đồng, sở hữu bởi cộng đồng, và vận hành cho cộng đồng.